امروزه بسياري از غذاها، عطرها، رنگ ها، داروها و ساير تركيبات شيميايي از گياهان بدست مي آيند، گياهان با تنوع ژنتيكي خود نه تنها ادامه حيات را ممكن ساخته اند، بلكه درجات بالايي از آسايش و خلاصي از بيماري ها را براي بشر فراهم نموده اند. امروزه تركيبات طبيعي تهيه شده از طبيعت نسبت به تركيبات شيميايي تهيه شده از روش هاي سنتزي، به علت اين باور كه بي ضررتر هستند، ترجيح داده مي شوند و بازار بهتري دارند و در صنايع دارويي، آرايشي و بهداشتي مورد استفاده وسيع قرار مي گيرند. استفاده از گياهان دارويي با تاريخ زندگي انسان همزمان بوده است. در سرزمین ایران تنوع گیاهان رویش یافته و گنجینه فرهنگ مکتوب در مورد استفاه از گیاهان برای بهداشت، پیشگیری و درمان بیماری در حد بسیار خوبی وجود دارد. اگر چه در نيم قرن گذشته استفاده از داروهاي شيميايي و سنتزي به شدت رواج يافت ولي به سرعت آثار زيان بار آنها بر زندگي سبب گرايش مجدد به گياهان دارويي گرديده است، لذا با توجه به مصرف روز افزون اين گیاهان ایجاد نوآوری های دانش بنیان در این حوزه که سبب تحول بنیادین در این صنعت خواهد شد الزامی می نماید. جهان امروز جهان تولید، صادرات، ارزش افزوده و جهان برترین های اقتصادی است. ارزش گذاری و فعالیت در حیطه كشت و صنعت فرآوری گیاهان دارویی در پیشبرد اهداف ملی و دستیابی به معیارهای جهانی امری اجتناب ناپذیر است. لازمه حضور در بازار های اقتصادی که رقابت شدید از ویژگی های آن به شمار می رود در قدم نخست یک استراتژی قوی و پویای توسعه در سطح کشور می باشد که در این راستا می توان به عرضه محصولات نوآور اشاره نمود. تعریف گیاهان دارویی: گیاهان دارویی به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق می شود که دارای مواد موثره (Active Substances) یا ترکیبات ثانویه (Secondary metabolite) مشخصی هستند، که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی خاصی بر پیکر موجود زنده برجا می گذارد، بدین جهت در درمان بیماری و یا در پیشگیری از بروز آن مورد استفاده قرار می گیرند؛ همچنین نام گیاه مربوطه که به عنوان دارویی مورد استفاده قرار می گیرد باید در یکی از فارماکوپه های معتبر بین المللی ذکر شده باشد. فارماکوپه: Pharmacopoeia از دو کلمه یونانی Pharmakon به معنی دارو و Poies به معنی ساختن، تشکیل شده است. فارماکوپه یک کتاب رسمی است که توسط دولت هر کشور و یا انجمن های پزشکی و داروسازی زیر نظر دولت به چاپ می رسد و حاوی حقایق علمی و اصول استانداردسازی مواد دارویی از قبیل روش های جمع آوری مواد دارویی از منابع مختلف، آماده سازی، نگهداری، ترکیب و اختلاط داروهای مختلف و روش های اثبات آنها می باشد؛ همچنین این کتاب شامل داروهای با استعمال خارجی، نحوه نسخه نویسی، نحوه و مقدار تجویز و تک نگارهای داروها و اطلاعات کامل تهیه، ساخت و کاربرد داروها است. مسأله «دارویی بودن» گیاهان امری تغییر پذیر است، بطوریکه یک گیاه غیر دارویی ممکن است پس از گذشت زمان به عنوان یک گیاه مهم و ارزشمند دارویی معرفی گردد. بر عکس، گیاهی که به عنوان گیاه دارویی در بین عوام شهرت داشته و مورد استفاده قرار می گرفته، ممکن است در بررسی های علمی جدید یک گیاه فاقد ارزش دارویی شناخته شود. اساساً از گیاهان حاوی مواد موثره استفاده های مختلفی به عمل می آید و این گیاهان به سه گروه اصلی زیر طبقه بندی می شوند: 1- گیاهان دارویی: مواد موثره موجود در این گیاهان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم اثر درمانی دارد و به عنوان دارو مورد استفاده قرار می گیرند. 2- گیاهان ادویه ای: از مواد موثره فعال موجود در این دسته از گیاهان در صنایع غذایی (کنسرو سازی، نوشابه سازی و ...) به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها استفاده می شود. 3- گیاهان عطری: اندام های خاصی در گیاهان حاوی اسانس می باشند. گاهی اوقات از یک گیاه به تنهایی می توان هر سه استفاده را نمود؛ مانند نعناع، آویشن، اسطوخودوس و گشنیز که علاوه بر داشتن کاربردهای دارویی به عنوان گیاهان عطری و ادویه ای نیز شناخته می شوند.

گیاهان دارویی را می توان از نقطه نظرهای مختلفی گروه بندی نمود که برخی از مهمترین آنها به قرار زیر می باشند: 1- طبقه بندی گیاهان دارویی از نظر علم رده بندی (Taxonomy) در حال حاضر طبقه بندی عالم گیاهی در مورد گیاهان دارویی هم رعایت می شود، بر این اساس گیاهان دارویی در کلیه واحدهای طبقه بندی گیاهی (تاکسون ها) جای می گیرند. در نامگذاری گیاهان دارویی علاوه بر نام تاگزونومیک (مانند عموم گیاهان) گاهی نام دیگری هم که معرف اندام حاوی ماده دارویی است بدنبال اسم علمی گیاه آورده می شود؛ مانند Melissa officinalis folium که در آن نام گونه شامل اسم جنس (Melissa)، صفت گونه ای (officinalis) و اندام هوایی (folium) است. به عبارت دیگر مشخص می شود که در گیاه بادرنجبویه، اندام مورد استفاده شاخ و برگ گیاه است. 2- طبقه بندی گیاهان دارویی از نظر اثر درمانی: وجود مواد موثره مختلف در یک گیاه باعث بروز اثرات درمانی متعدد می شود؛ هرچند با پیشرفت علم، هر اثر درمانی به وجود یک ماده موثره مشخص در گیاه نسبت داده می شود. بر این اساس گیاهان را می توان به گروه های زیر تقسیم بندی نمود: گیاهان ملین مانند شکر تیغال، شیرخشت، ختمی خبازی و ... گیاهان ضد نفخ (باد شکن) و محرک معده مانند زیره سیاه، بابونه، رازیانه، زنیان و ... گیاهان نرم کننده و خلط آور سینه و ضد سرفه مانند آویشن، اکالیپتوس، پرسیاوشان و ... سایر موارد این تقسیم بندی شامل گیاهان موثر بر کاهش قند خون، کاهش فشار خون، ضد تب، مدر، صفراآور و غیره می باشد. • موارد احتیاط در مصرف گیاهان دارویی: در مصرف برخی از گیاهان دارویی همچون داتوره، کرچک، سداب و ... که دارای مواد سمی نیز می باشند باید مراقبت های لازم انجام شود و درمان شخص، حتماً تحت نظارت پزشک آگاه و متخصص به این قبیل گیاهان انجام گیرد. انحراف جزئی از مقادیر توصیه شده (dosage) مصرفی این قبیل گیاهان عوارض حادی را ایجاد می کند که ممکن است غیر قابل جبران باشد. 3- طبقه بندی گیاهان دارویی از نظر ماهیت شیمیایی: گیاهان از نظر توانایی تولید مواد شیمیایی (مواد موثره) مختلف بسیار قدرتمند و کارآمد هستند، بطوریکه مرتباً ترکیبات جدید از گیاهان مختلف کشف و استخراج می شوند. به طور کلی، مواد طبیعی موجود در گیاهان را به دو دسته مواد اولیه و مواد ثانویه تقسیم می کنند. مواد اولیه برای حیات گیاه اساسی و ضروری هستند که می توان به پروتئین ها و چربی ها اشاره کرد. ولی حضور مواد ثانویه که به مواد موثره گیاهی نیز معروف اند برای تدام حیات گیاه چندان یا به طور مطلق ضروری نیست، ولی می توان گفت که تولید این مواد نتیجه شیمیایی جریان های دفاعی حیاتی گیاه هستند. تقسیم بندی مواد موثره گیاهان که امروزه مورد تأیید است، به صورت چهار گروه اصلی اسانس ها (روغن های فرار)، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و سایر مواد موثره می باشد؛ منظور از سایر مواد موثره ترکیباتی همچون مواد تلخ، تانن ها، موسیلاژها، ویتامین ها، ساپونین ها، اسیدهای آلی، مواد معدنی، فلاونوئید ها و سایر ترکیبات شیمیایی می باشد که بدلیل ناهماهنگی و گستردگی ساختمان های شیمیایی که دارند در سه گروه قبلی جای نمی گیرند. در اینجا به توضیح مختصر دو ماده موثره بسیار ارزشمند موجود در گیاهان دارویی یعنی اسانس ها و آلکالوئیدها پرداخته می شود. اسانس ها: اسانس ها (Essential oils) ترکیبات پیچیده ای هستند که مخلوطی از استرها، الکل ها، ترپن ها، آلدئید ها و ستن ها می باشند. اسانس ها معمولاً وزن مولکولی کمتری نسبت به آب دارند، بنابراین بصورت لایه ای در سطح آب قرار می گیرند و به مقدار بسیار کم در آب حل می شوند و عطر خود را به آب منتقل می کنند به این دلیل به این آب ها، آب های معطر (عرقیات) می گویند. همچنین اسانس در دمای معمولی به سرعت تبخیر می شوند بدین سبب به آنها روغن های فرار نیز می گویند. از اسانس ها به عنوان دارو، طعم دهنده دارو و غذا و در تهیه عطر، ادکلن و مواد آرایشی-بهداشتی استفاده می شود. کمیت و کیفیت اسانس ها تحت تأثیر نوع گیاه، مدیریت زراعی، شرایط اقلیمی منطقه رویش گیاه، زمان برداشت محصول، نحوه جمع آوری و خشک کردن گیاه و همچنین نوع بسته بندی و نگهداری در انبار قرار می گیرد. معمولاً اسانس ها به روش تقطیر از گیاهان اسانس دار جدا می شوند؛ تقطیر با آب، تقطیر با آب و بخار و نیز جداسازی با بخار آب از روش های مرسوم استحصال اسانس می باشد. سایر روش های استخراج اسانس ها عبارتند از: روش مکانیکی همچون فشردن گیاه، روش استفاده از حلال های شیمیایی، استفاده از گازها مانند دی اکسید کربن، استخراج توسط آنزیم های هیدرولیز کننده، و جداسازی با کمک انرژی مافوق صوت. آلکالوئیدها (Alkaloid): آلکالوئیدها مولکول های نیتروژن دار با ماهیت قلیایی هستند، این گروه از قوی ترین مواد موثره گیاهی بوده که تنوع زیادی دارند و در تهیه داروهای مختلفی از آنها استفاده می شود. آلکالوئیدها دارای انواع سمی (آلکالوئیدها اکثراً سمی و مرگ) و انواع بدون خطر می باشند که برای استفاده از گروه اول باید نکات ایمنی و بویژه غلظت مصرف رعایت گردد. عموماً آلکالوئیدهای سمی بر سیستم اعصاب مرکزی تأثیر می گذارند؛ مرفین، کدئین، کوکائین، نیکوتین، آتروپین، سیکوتین، تاکسین، کلشی سین، هیوسیامین و اسکوپولامین نمونه هایی از این نوع آلکالوئیدها هستند. به علت سمی بودن اکثر آلکالوئیدها، استخراج و استفاده از گیاهان حاوی این ماده موثره می باید تنها و تنها باید در کارخانه های مربوط و تحت نظر متخصصان فن صورت گیرد. انتشار مواد موثره در اندام های مختلف گیاه: در هر گیاه دارویی مواد موثره متنوعی می تواند وجود داشته باشد که این مواد در قسمت های مختلف گیاه شامل ریشه، ریزوم، غده، برگ، گل، بذر، میوه، پیاز، شیرابه، پوست ساقه و ریشه و حتی در بخش های مختلف یک اندام، دارای تراکم و تنوع مختلف هستند. به عنوان مثال اسانس در نعناع در کرک های غده ای اپیدرم و یا در گیاه دارچین در پوست تنه درخت، در رازیانه و زیره در دانه، در گیاه چای در برگ و ساقه، در اسطوخودوس در گل و برگ، در گل محمدی در گل، و در باریجه در صمغ مترشحه از گیاه وجود دارند. گاهی مواد موثره در چند اندام و یا در کل اندام های یک گیاه یافت می شوند. 4- طبقه بندی گیاهان دارویی از نظر دوره رویش: 1-4) گیاهان دارویی یکساله: این گیاهان دوره رویشی خود را در یک فصل تکمیل نموده و پس از تولید بذر از بین می روند؛ مانند آنیسون، زنیان، زیره سبز، ماریتیغال، اسفرزه و ... نکته: گیاهی مانند کرچک در مناطق گرمسیری چند ساله است و در مناطق سرد و معتدل کشور به گیاهی یکساله تبدیل می شود و با شروع یخبندان از بین می رود و در مقابل گیاهی مانند رازیانه که در مناطق سرد و معتدل گیاهی چند ساله است در صورت برخورد با گرمای شدید مناطق جنوبی ممکن است به گیاه یکساله تبدیل شود. 2-4) گیاهان دارویی دوساله: این گیاهان در سال اول فقط رشد رویشی دارند و طی سال دوم به بذر می روند و بعد از آن گیاه از بین می رود؛ مانند گل مغربی، باباآدم و ... 3-4) گیاهان دارویی چند ساله: این گیاهان شامل: الف) گیاهان دارویی چند ساله علفی: مانند بادرنجبویه، نعناع، سنبل الطیب و ... ب) گیاهان دارویی دائمی چوبی (بوته ای): مانند گل محمدی، رزماری، اسطوخودوس، به لیمو، زوفا، شیرین بیان و ... ج) گیاهان دارویی درختچه ای و درختی: مانند عناب، سماق، اکالیپتوس، زیتون، سرخدار، ژینکو و ...

الف) مزیت های نسبی استفاده از گیاهان دارویی: 1- ارتقاء سلامت و تأمین بهداشت غذایی کشور با بهره گیری از گیاهان دارویی 2- توسعه اشتغال و ایجاد فرصت های شغلی جدید 3- استفاده از گیاهان دارویی در خود کفایی، ارزآوری و تحول اقتصادی کشور 4- توسعه بخش تولید و صنعت فرآوری گیاهان دارویی در کشور 5- ارتقاء بهره وری و افزایش تولید ثروت ملی و نیل به خودکفایی اقتصادی با رشد کلیه محصولات و دستاوردهای نوین در عرصه گیاهان دارویی 6- احراز جایگاه شایسته و دست یابی به سهم مناسبی از بازارهای صادراتی و جهانی گیاهان دارویی ب)کاربردهای گیاهان دارویی: 1- استفاده از گیاهان دارویی در صنایع داروسازی 2- استفاده از گیاهان دارویی در تأمین مواد خام صنایع غیر دارویی 3- استفاده از گیاهان دارویی در تهیه رنگ های طبیعی 4- استفاده از گیاهان دارویی در صنایع غذایی 5- استفاده از گیاهان دارویی در صنایع آرایشی- بهداشتی 6- استفاده از گیاهان دارویی در تولید سموم آلی گیاهی 7- استفاده از گیاهان دارویی در پرورش زنبور عسل 8- استفاده از گیاهان دارویی در گل آرایی، تهیه گل خشک و تزئین 9- استفاده از گیاهان دارویی در باغ و فضای سبز 10- استفاده از گیاهان دارویی در تهیه علوفه دام 11- استفاده از گیاهان دارویی در کنترل فرسایش خاک 12- استفاده از گیاهان دارویی در اصلاح نباتات 13- استفاده از گیاهان دارویی در تناوب های زراعی ج) مهمترین دلایل رویکرد جهانی به گیاهان دارویی: 1- بروز عوارض جانبی ناشی از مصرف داروهای صنعتی و شیمیایی 2- مقرون به صرفه نبودن ساخت برخی داروهای صنعتی 3- تولید برخی از مواد موثره فعال که در صنایع دارویی اهمیت بسیاری دارند به طور مصنوعی امکان پذیر نیست و تنها به صورت طبیعی از گیاهان مورد نظر قابل استخراج هستند. 4- انحصاری بودن درمان برخی بیماری ها با گیاهان دارویی 5- وجود تجارب بالینی ارزشمند در مورد گیاهان دارویی د) چالشهای کشت و توسعه گیاهان دارویی در ایران متأسفانه در ايران به رغم وجود توانايي هاي بالقوه در توليد و صادرات گياهان دارويي تا بحال نتوانسته ايم از اين موقعيت به نحوي مناسب استفاده كرده و جايگاهي قابل قبول در عرصه بازارهاي داخلی و جهاني كسب كنيم. از عمده عوامل جلوگیری کننده از توسعه صنعت گياهان دارويي در ايران می توان به طور خلاصه به موارد ذیل اشاره نمود: 1- عدم شناخت پتانسیل های همه جانبه گیاهان دارویی 2- عدم رعایت مسائل بهداشتی در عرضه سنتی این گیاهان 3- عدم فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی فرآوري شده در سطح کلان جامعه 4- مشخص نبودن تاریخ تولید و انقضاء گیاهان دارویی 5- مشخص نبودن میزان گیاه توصیه شده جهت مصرف و درمان 6- عدم شناخت مسئولين از قابليت هاي بالقوه صنعت گياهان دارويي و بالطبع عدم حمایت جدی از سوی سازمان ها و ارگان های دولتی 7- قاطع نبودن اثر درمانی و یا سرعت پایین اثر بخشی گیاهان دارویی در مقایسه با داروهای شیمیایی 8- متداول نبودن زراعت گياهان دارویی 9- حمايت نشدن شركت هايي كه در زمينه گياهان دارويي فعاليت می نمایند 10- عملكرد بد و ضعيف تجار ايراني 11- عدم شناخت بازار داخل و خارج كشور 12- قيمت بسيار متفاوت گیاهان و محصولات تولیدی در زمان هاي مختلف 13- عدم توجه به بازارسازي و بازاريابي در ارتباط با بازارهاي جهاني 14- كيفيت نامناسب و پايين برخی محصولات و مواد خام گیاهی

گیاهان دارویی به صورت های مختلفی مانند دم کرده، جوشانده، شربت، قرص، کپسول، ضماد و سایر فرآورده های دارویی قابل استفاده هستند. مراحل تهیه برخی از این فرآورده ها آسان بوده به نحوی که در منزل قابل تهیه می باشند؛ در این بخش به طور خلاصه به روش تهیه چند نوع از آنها اشاره می شود. قابل ذکر است روش و شرایط نگهداری فرآورده های گیاهی تولید شده به منظور جلوگیری از کاهش خواص دارویی آنها حائز اهمیت است؛ به عنوان مثال، دم کرده ها به صورت تازه و جوشانده ها برای مصارف حداکثر تا 48 ساعت به شرطی که در محل خنک نگهداری شوند قابل مصرف هستند. شربت و اسانس در ظرف های شیشه ای تیره و در محل خنک، و همچنین پمادها وکرم ها در ظرف های شیشه ای یا پلاستیکی تیره رنگ و استاندارد به مدت چند ماه قابل نگهداری هستند. از طرفی تمامی وسایل مورد استفاده در ساخت فرآورده های گیاهی باید الزاماً استریل باشند. دم کرده (Infusion): یکی از متداول ترین شیوه های استفاده از گیاهان دارویی است و روش تهیه آن شبیه دم کردن چای می باشد. روش تهیه دم کرده افزودن گیاه خرد شده به آب جوش و قرار دادن آن بر روی حرارت غیر مستقیم و یا حذف حرارت می باشد؛ پس از گذشت 15 -10 دقیقه دم کرده آماده مصرف می باشد. این روش جهت تهیه نوشیدنی های گیاهی از بافت های ظریف گیاه همانند گل و برگ ها مناسب است. مقدار توصیه شده را باید هر روز به صورت تازه تهیه و مصرف نمایید. دم کرده ها به صورت گرم یا سرد نوشیده می شوند. مقادیر توصیه شده: این فرآورده دارای یک یا چند گیاه به مقدار معمولاً 30-20 گرم گیاه خشک (حجم یک قاشق مرباخوری حدود 3-2 گرم ماده خشک گیاهی است) یا 75-30 گرم گیاه تازه در 500 میلی لیتر (نیم لیتر) آب است که برای تهیه یک دوز مصرفی بکار می رود. نکته: مقادیر توصیه شده بسته به نوع گیاه و شخص مصرف کننده متفاوت می باشد. جوشانده (Decoction): در این روش گیاه خرد شده در آب سرد ریخته می شود و بر روی حرارت قرار می گیرد تا به جوش آید و پس از به جوش آمدن معمولاً تا زمانی که یک سوم حجم آب کاهش یابد جوشیدن ادامه می یابد. زمان لازم بسته به شدت حرارت متفاوت بوده ولی در حالت معمولی حدود 20 دقیقه زمان کافی می باشد. این روش جهت بافت های سخت گیاهی نظیر ریشه، پوست تنه، میوه و بذر در مقایسه با روش دم کرده مناسب تر می باشد. جوشانده هم مانند دم کرده بهتر است به صورت تازه تهیه و مصرف شود. جوشانده ها نیز به صورت گرم و یا سرد مصرف می شوند. مقادیر توصیه شده: 30-20 گرم گیاه خشک یا 60-40 گرم گیاه تازه به همراه 750 میلی لیتر آب که پس از جوشیدن به حدود 500 میلی لیتر کاهش می یابد. دم کرده روغنی ( Infused oil) این روش تهیه سبب تسهیل در استخراج ترکیبات محلول در چربی گیاهان می شود، که به دو روش داغ به کمک حرارت ملایم و سرد به وسیله نور خورشید انجام می گیرد. هر دو نوع فرآورده برای مصارف موضعی به عنوان روغن ماساژ یا به صورت افزودنی به کرم ها و پمادها قابل استفاد هستند. - دم کرده های روغنی داغ با مخلوط کردن مواد خرد شده گیاهی و روغن مایع (روغن های خوراکی مانند آفتابگردان، زیتون و غیره) در یک ظرف شیشه ای و حرارت دادن ملایم آنها به طور غیر مستقیم برای 3- 2 ساعت آماده خواهند شد. این روش برای استفاده از اندام های گیاهی سخت مناسب می باشد. - در دم کرده های روغنی سرد، مواد گیاهی همراه روغن را درون ظرف شیشه ای درپوش دار ریخته پس از تکان دادن، بطری را به مدت 6 – 4 هفته در معرض نور خورشید قرار می دهند. پس از گذشت زمان مورد نیاز مخلوط را در صافی ریخته و روغن را که حاوی مواد موثره گیاهی می باشد را صاف و استفاده می نمایند. روغن ها را می توان در ظروف شیشه ای تیره و استریل تا 6 ماه نگهداری نمود. مقادیر توصیه شده: در این روش فرآوری، 250 گرم گیاه خشک یا 500 گرم گیاه تازه در 750 میلی لیتر روغن مایع خوراکی مخلوط و به روش سرد یا داغ آماده می شود. شربت (Syrup): عسل یا شکر تصفیه نشده را می توان برای حفظ دم کرده ها و جوشانده ها و یا قابل پذیرش تر شدن طعم نامطبوعشان بکار برد. شربت فرمولاسیون مناسبی برای داروهای ضد سرفه می باشد؛ مخصوصاً عسل که نرم کننده و آرام کننده خوبی برای داروهای ضد سرفه می باشد. جهت تهیه شربت، دم کرده یا جوشانده را که از قبل تهیه شده است را در یک ظرف ریخته و روی حرارت قرار داده و عسل را به آرامی به آن افزوده و محلول را پیوسته هم زده تا یکنواخت شود. سپس از روی حرارت برداشته و پس از سرد شدن در ظروف شیشه ای تیره رنگ استریل با درب چوب پنبه ای و در محل خنک به مدت حداکثر 6 ماه نگهداری نمایید. استفاده از چوب پنبه الزامی است زیرا شربت ها اغلب تخمیر انجام داده و گاز تولید می کنند که ممکن است باعث ترکیدن ظرف شیشه ای شود. جهت تهیه شربت می توان از 500 میلی لیتر دم کرده یا جوشانده و 500 گرم عسل یا شکر تصفیه نشده استفاده کرد. مقادیر توصیه شده مصرف شربت ها: 10- 5 میلی گرم (2-1 قاشق مرباخوری) سه بار در روز است. کرم (Cream): کرم مخلوطی از آب، روغن و یک ماده امولسیون کننده است که باعث اختلاط آب و روغن می شود. جهت ساخت کرم ماده امولسیون کننده را در یک ظرف شیشه ای نسوز (پیرکس) با حرارت غیر مستقیم ذوب کرده، سپس مقداری گلیسیرین، آب و مواد گیاهی توأم با همزدن به آن اضافه کرده و به مدت سه ساعت به آرامی حرارت می دهند. سپس مخلوط حاصل را به آهستگی صاف کرده و به طور پیوسته هم زده تا به طور کامل سرد شود و قوام یابد. آنگاه با کاردک (اسپاتول) در ظرف شیشه ای تیره رنگ و درپوش دار ریخته و در یخچال نگهداری می کنند تا فاسد نشود. کرم ها از روغن ها و چربی ها زودتر فاسد می شوند، بنابراین افزودن چند قطره تنتور "بنزوئین" به عنوان نگهدارنده به آنها توصیه می شود. کرم ها به راحتی جذب پوست شده و افزون بر امکان تعریق و تنفس پوست، سبب خنکی و نرمی آن می شوند. مقادیر قابل توصیه: 150 گرم ماده امولسیون کننده (از داروخانه ها قابل تهیه است)، 75 گرم گلیسیرین، 80 میلی لیتر آب و 30 گرم گیاه خشک یا 75 گرم گیاه تازه پماد (Ointment): پماد برخلاف کرم فاقد آب است و به همین دلیل در پوست نفوذ نمی کند، بلکه یک لایه بر روی پوست ایجاد می کند. جهت تهیه پماد، مقداری وازلین یا پارافین نرم (به کمک بخارپز) را در ظرف شیشه ای (پیرکس) ریخته، سپس مواد گیاهی نرم یا خرد شده را اضافه کرده و به طور مرتب در حرارت غیر مستقیم به آرامی بهم می زنند. سپس مواد گیاهی مخلوط و داغ شده (پماد مذاب) را با فشردن و صاف کردن، بی درنگ درون ظروف شیشه ای تمیز ریخته، پس از خنک شدن و گذاشتن درپوش، آنها را در یخچال نگهداری می کنند. ضماد یا مرهم (Poultice): به مخلوطی از مواد گیاهی تازه، خشک یا پودر شده که به طور مستقیم بر روی عضو آسیب دیده بدن قرار می دهند ضماد (مرهم) گفته می شود. ضمادها آرام بخش دردهای عصبی-عضلانی، رگ به رگ شدن، شکستگی استخوان ها و همچنین برای خارج ساختن چرک از زخم های عفونی یا سوختگی ها استفاده می شوند. در این روش مواد گیاهی را به مدت 2 دقیقه به آرامی حرارت داده و مایعات اضافی آن را با فشار دادن خارج می کنند؛ سپس جهت جلوگیری از چسبیدن مواد گیاهی به عضو آسیب دیده محل را با مقداری روغن چرب نموده و مواد گیاهی داغ یا گرم شده را روی آن قرار می دهند و سپس به کمک باند یا گاز استریل، عضو آسیب دیده را به مدت 3 ساعت پانسمان می کنند. کمپرس (Compress): کمپرس ها در واقع پارچه تمیز خیسانده شده در محلول دمکرده یا جوشانده گیاهی هستند که به دو صورت گرم و سرد بر روی موضع آسیب دیده قرار داده می شوند. این فرآورده گیاهی برای بهبود درد، تورم، کوفتگی، سردرد و کاهش تب به صورت موضعی بسیار موثر بوده و به منظور کارایی بهتر، می باید به دفعات تعویض شوند. مقادیر قابل توصیه: 500 میلی لیتر دم کرده یا جوشانده گیاهی در 500 میلی لیتر آب (نسبت 1:1) بخور (Steam inhalation): بخورها که در بهبود ناراحتی های دستگاه تنفس موثرند؛ در تهیه آنها از یک لیتر آب جوشیده با 10 – 5 قطره اسانس یا 25 میلی لیتر دم کرده گیاهی، در دستگاه بخور یا ظرف بزرگی ریخته و به مدت ده دقیقه بخور می دهند. حمام های دارویی (Bath and skin washes): روش درمانی با عنوان حمام های دارویی که در آن از گیاهان دارویی بمنظور استحمام استفاده می شود روش مناسبی جهت تسکین دردها و گرفتگی های عضلانی و همچنین گرفتگی سینوس ها می باشد. در این روش جهت حمام درمانی می توانید 500 میلی لیتر دم کرده یا جوشانده، یا 10- 5 قطره اسانس گیاهی را به آب وان حمام اضافه کرده و آن را بخوبی با آب مخلوط نمایید؛ سپس به مدت 10 تا 15 دقیقه در آن استحمام نموده و عضلات دچار درد را ماساژ دهید. دقت شود از تماس محلول با چشم ها خودداری شود.

نام فارسی: زعفران نام علمي: Crocus sativus نام خانواده: Iridaceae ارتفاع: 30 – 10 سانتیمتر اندام مصرفي: کلاله گل شكل زيستي: علفی، چند ساله مواد موثره: اسانس سافرانان، سافرانول، مواد چرب، گلیکوزید تلخ پیکروکروسین، کارتنوئید (کروسین)، مواد تلخ، آنتوسیاین، فلاونوئید، موسیلاژ موارد کاربرد: محرک سیستم عصبی مرکزی، ضد عفونی کننده، مقوی قلب، آرام بخش، مسکن اعصاب، کاهنده کلسترول خون، کمک به هضم غذا، صفراآور، اشتها آور، شادی آور، قاعده آور، تسکین سرفه، تقویت قوای ذهنی (بویژه سالمندان)، ضد گرفتگی عضلانی، مقوی معده، رفع بی خوابی احتیاط مصرف: منع مصرف در دوران بارداری و شیردهی نام فارسی: كاسني نام علمي: Cichorium intybus نام خانواده: Asteraceae ارتفاع: 120 – 30 سانتیمتر اندام مصرفي: سرشاخه گلدار، ریشه شكل زيستي: علفی، بوته، یکساله یا چند ساله (بسته به شرایط محیطی) مواد موثره: اینولین، مواد تلخ، تانن، موسیلاژ، فلاونوئید، گلیکوزید کومارینی، ویتامین، عناصر معدنی، شیکورین، کولین، لاکتوسین، بتائین، آلکالوئید موارد کاربرد: مقوی، صفراآور، اشتهاآور، دفع رسوبات و عفونت های مجاری اداری، ادرار آور، هضم کننده غذا، تقویت کننده کبد و دستگاه گوارشی، مدر، بهبود روماتیسم، تصفیه کننده خون، کاهنده قند خون احتیاط مصرف: استفاده طولانی مدت ممکن است باعث کاهش فشار خون شود، بیماران دارای سنگ صفرا قبل از مصرف باید با پزشک مشورت کنند. با توجه به اثرات تحریک کننده رحم و سقط آوری این گیاه از مصرف زیاد آن در دوران بارداری پرهیز شود نام فارسی: بادرنجبويه نام علمي: Melissa officinalis نام خانواده: Lamiaceae ارتفاع: 60 – 30 سانتیمتر شكل زيستي: علفی، چند ساله اندام مصرفي: برگ مواد موثره: اسانس(سیترال، سیترونلال، ژرانیول، لینانول، اسید رزمارینیک، استات اوژنول)، تانن، مواد تلخ، فلاونوئید، پلی فنول، ترپن آلدهید، ساپونین موارد کاربرد: مقوی سیستم عصبی، تقویت کننده حافظه، مقوی معده، آرامبخش، ضد نفخ، ضد افسردگی، معرق، ضد اسپام، محرک گوارش، ضد باکتری، محرک جسمی و فکری، خواب آور، ضد تهوع، ضد درد، ضد ویروس تبخال، بهبود سرماخوردگی، مقوی قلب، هضم کننده غذا احتیاط مصرف: منع مصرف در دوران بارداری و همچنین در فعالیت پایین غده تیروئید